Η κατάρρευση της Bear Stearns (της 5ης μεγαλύτερης επενδυτικής τράπεζας των ΗΠΑ) ανέδειξε το βάθος της κρίσης που χτυπάει το αμερικανικό αλλά και το διεθνές τραπεζικό σύστημα.
Κ ανένας από τους περισπούδαστους και αδρά αμειβόμενους οικονομικούς «αναλυτές» (που πριν μερικούς μήνες έπλεκαν το εγκώμιο του διεθνούς καπιταλισμού) δεν είναι σε θέση να προσδιορίσει τις διαστάσεις του προβλήματος. Ακόμα και οι πιο αισιόδοξοι παραδέχονται ότι το μέγεθος της κρίσης είναι τεράστιο. Σύμφωνα με τον επί δύο δεκαετίες πρόεδρο της κεντρικής τράπεζας των ΗΠΑ (FED) Άλαν Γκρίνσπαν, «η σημερινή χρηματοπιστωτική κρίση στις ΗΠΑ πρέπει να θεωρηθεί η χειρότερη από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου».
Απειλή
Το μέγεθος της οικονομικής απειλής αναδεικνύεται ξεκάθαρα από τις πρωτοφανείς παρεμβάσεις στις οποίες έχουν υποχρεωθεί οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις για να εμποδίσουν την κρίση να πάρει καταστροφικές διαστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι η FED έδωσε την εγγύησή της ώστε η Merrill Lynch να εξαγοράσει την Bear Stearns για να τη διασώσει από τη χρεοκοπία, μια κίνηση που είχε να συμβεί από την εποχή της μεγάλης κρίσης του 1929! Η εξαγορά έγινε στην εξευτελιστική τιμή των 2 $ ανά μετοχή, (μετά από λίγες μέρες, η Merrill Lynch υποσχέθηκε να πληρώσει 10 $, που και πάλι είναι εξευτελιστικό τίμημα σε σχέση με τα 173 $ που είχε η μετοχή τον περασμένο χρόνο). Επίσης η FED προχώρησε στη χορήγηση τεράστιων δανείων στις αμερικανικές τράπεζες δεχόμενη ως «εγγύηση» τα «σάπια» δομημένα ομόλογα των στεγαστικών δανείων υψηλού ρίσκου, ομόλογα που η τιμή τους έχει καταρρεύσει και κανένας δεν αγοράζει αυτή τη στιγμή. Από το περασμένο καλοκαίρι που ξεκίνησε η κρίση μέχρι σήμερα, η FED έχει μειώσει το διατραπεζικό επιτόκιο στο 2,25% (από 5,25% που ήταν) και όλοι αναμένουν ότι θα προχωρήσει σε νέες μειώσεις σε μια προσπάθεια να τονώσει την αγορά. Στην άλλη άκρη του Aτλαντικού, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) μπορεί να μην προχώρησε σε τόσο μεγάλη μείωση των επιτοκίων, αλλά έχει ρίξει εκατοντάδες δισ.€ για να τονώσει τη ρευστότητα των ευρωπαϊκών τραπεζών. Στη Βρετανία, την «πρωτοπόρα» χώρα του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, η κυβέρνηση του Μπράουν κρατικοποίησε το Φλεβάρη τη στεγαστική τράπεζα Northern Rock, προχωρώντας στην πρώτη κρατικοποίηση από την εποχή της δεκαετίας του ’70!
Οι συνεχείς παρεμβάσεις των κυβερνήσεων σε ΗΠΑ και Ευρώπη και των αντίστοιχων κεντρικών τραπεζών έχουν εμποδίσει, προς το παρόν, τα απανωτά κύματα πανικού, που συνταράζουν τις διεθνείς τραπεζικές και χρηματιστηριακές αγορές, να οδηγήσουν σε μια γενικευμένη και ανεξέλεγκτη κατάρρευση. Όμως σε καμιά περίπτωση οι παρεμβάσεις αυτές δεν έχουν φέρει τη σταθεροποίηση και η αγωνία παραμένει για το πού και πότε θα σκάσει το επόμενο κανόνι.
Η τραπεζική κρίση είναι μόνο η μια πλευρά της οικονομικής κρίσης που απειλεί το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα. Παράλληλα έχουμε τη μεγάλη πτώση στα χρηματιστήρια, την τρελή κούρσα της τιμής του πετρελαίου και άλλων εμπορευμάτων, τη συνεχιζόμενη κατάρρευση του δολαρίου απέναντι στο ευρώ και στα άλλα σημαντικά νομίσματα. Πρόκειται για εκδηλώσεις κρίσης και οικονομικής αστάθειας που αναδεικνύουν με τον χαρακτηριστικότερο τρόπο τον παραλογισμό της οικονομίας της «ελεύθερης» αγοράς.
«Πιστωτικό κραχ»
Η κατρακύλα στην αγορά στέγης των ΗΠΑ συνεχίζεται (11% πτώση τιμών τον Ιανουάριο), ενώ αντίστοιχα φαινόμενα χτυπάνε και ευρωπαϊκές οικονομίες όπως της Βρετανίας και της Ισπανίας. Όμως η κρίση στο διεθνές τραπεζικό σύστημα έχει πάρει πια πολύ ευρύτερες διαστάσεις και δεν περιορίζεται μόνο στις τράπεζες που είχαν «επενδύσει» στη στεγαστική «φούσκα». Όσο πιο ριψοκίνδυνα οι τράπεζες οδηγούσαν προηγούμενα σε ένα τεράστιο άνοιγμα των αγορών, τόσο πιο έντονα απλώνουν το «πιστωτικό κραχ» τώρα που η κρίση έκανε την εμφάνισή της.
Οι τράπεζες ως γνωστόν διαμεσολαβούν (με το αζημίωτο φυσικά) ανάμεσα στην προσφορά και τη ζήτηση κεφαλαίων ώστε να κινείται η οικονομία. Επιπλέον στη φάση της επέκτασης της οικονομίας, οι τράπεζες ανοίγονταν όλο και περισσότερο φτάνοντας να δανείζουν χρήματα 50 φορές περισσότερα από τα δικά τους ίδια κεφάλαια. Τα χρήματα αυτά οι τράπεζες δεν τα βρίσκουν φυσικά μόνο από τους καταθέτες τους αλλά και από συνεχή δανεισμό μεταξύ τους στη διατραπεζική αγορά. Όταν οι πρώτες μεγάλες τράπεζες άρχισαν να εμφανίζουν ζημιές, τόσο από τα στεγαστικά ομόλογα αλλά και από την ακόλουθη πτώση των τιμών των μετοχών στα χρηματιστήρια, άρχισε μια αλυσιδωτή αντίδραση που στέγνωσε την αγορά από χρήμα. Οι τράπεζες σταμάτησαν σχεδόν να δανείζουν η μία την άλλη, είτε επειδή έπρεπε να καλύψουν τα δικά τους ανοίγματα και τις δικές τους τωρινές και μελλοντικές υποχρεώσεις, είτε γιατί δεν έχουν καμιά εμπιστοσύνη στο πόσο εκτεθειμένες σε ζημιές είναι οι τράπεζες και τα λεγόμενα επενδυτικά κεφάλαια που ζητούσαν δανεικά. Έτσι η πιστωτική κρίση εξαπλώθηκε και χτυπάει ακόμα και τις «υγιείς» τράπεζες αφού δεν έχουν αρκετό ρευστό για να κινηθούν. Η ραγδαία μείωση των χορηγήσεων αλλά και η άνοδος των διατραπεζικών επιτοκίων είναι το τελικό αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, ένα αποτέλεσμα που προσπαθούν συνεχώς να το αντιμετωπίσουν οι κεντρικές τράπεζες με τύπωμα χρήματος και συνεχείς ενέσεις ρευστότητας.
Η τρελή κούρσα της τιμής του πετρελαίου είναι άλλη μια εκδήλωση του παραλογισμού της αγοράς. Όλες οι προβλέψεις σήμερα μιλάνε για ύφεση της οικονομίας στις ΗΠΑ και συνακόλουθα και στις άλλες χώρες που στηρίζονται στην αγορά των ΗΠΑ για τις εξαγωγές τους. Μειωμένη παραγωγική δραστηριότητα σημαίνει μειωμένη κατανάλωση πετρελαίου, τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον. Και όμως! Από το καλοκαίρι που ξέσπασε κρίση μέχρι σήμερα, όσο πιο βέβαιη γίνεται η ύφεση τόσο πιο πολύ εκτινάσσονται οι τιμές του πετρελαίου! Ο λόγος είναι ότι την επιπλέον «ζήτηση» για πετρέλαιο δεν τη δημιουργεί η κατανάλωση αλλά η εναγώνια αναζήτηση ασφαλούς και κερδοφόρου καταφύγιου για τους «επενδυτές». Όσο λιγότερο ικανοποιητικά κέρδη για το κεφάλαιο προσφέρουν οι επενδύσεις στην παραγωγή, τόσο περισσότερο ανεβαίνει η κερδοσκοπία στο πετρέλαιο. Το αποτέλεσμα είναι να αυξάνει το κόστος και να εντείνονται οι πιέσεις στην πραγματική οικονομία από αυτή την κερδοσκοπική κούρσα με το πετρέλαιο. Είναι ένας φαύλος κύκλος (που δεν περιορίζεται στο πετρέλαιο αλλά αφορά και την αγορά τροφίμων και βέβαια του χρυσού) που τροφοδοτείται από το τυφλό κυνήγι του κέρδους μέσα στο σημερινό κλίμα οικονομικής αβεβαιότητας και κρίσης. Και βέβαια επιπλέον ώθηση σε αυτή την τρελή κούρσα δίνει η συνεχής υποτίμηση του δολαρίου, προϊόν και αυτή της κρίσης της αμερικάνικης οικονομίας και των ανισορροπιών στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα.
Στροφή στον «κρατισμό»;
Μπροστά σε αυτή τη σπειροειδή πορεία προς την οικονομική κρίση, τα νεοφιλελεύθερα εργαλεία της υποτιθέμενης «αυτορύθμισης των αγορών» δείχνουν ανίκανα να φέρουν αποτέλεσμα. Οι συνεχείς παρεμβάσεις των κεντρικών τραπεζών και των κυβερνήσεων για να ελέγξουν την κρίση έχουν οδηγήσει σε μια αυξανόμενη φιλολογία ακόμα και σε εφημερίδες όπως η Wall Street Journal για (μερική τουλάχιστον) επιστροφή στον «κεϋνσιανισμό» και τις μεθόδους κρατικής παρέμβασης για τη ρύθμιση της οικονομίας. Τη Δευτέρα 31 Μάρτη, ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, Χένρι Πόλσον, ανακοίνωσε ένα σχέδιο αναμόρφωσης του χρηματοοικονομικού συστήματος των ΗΠΑ με αυξημένο εποπτικό και παρεμβατικό ρόλο της FED, ένα σχέδιο που προκάλεσε αμφιλεγόμενες αντιδράσεις, αφού είναι η πρώτη τέτοια παρέμβαση από την εποχή της μεγάλης κρίσης του 1929.
Οι εξελίξεις αυτές δείχνουν ξεκάθαρα τη χρεοκοπία των δογμάτων του νεοφιλελευθερισμού που κυριάρχησαν τις τελευταίες δεκαετίες. Η νεοφιλελεύθερη πολιτική κατάφερε να δώσει ώθηση στην κερδοφορία του κεφαλαίου (σε βάρος της τεράστιας πλειοψηφίας της κοινωνίας) μετά την οικονομική κρίση της δεκαετίας του ’70, αλλά σήμερα αποδεικνύεται ξεκάθαρα ότι το «φάρμακο» είναι το ίδιο επικίνδυνο με την αρρώστια. Και η αρρώστια δεν είναι άλλη από την εγγενή τάση του καπιταλισμού προς την κρίση και το οικονομικό αδιέξοδο. Και παρόλη την αναζήτηση ενός νέου «μείγματος» οικονομικής πολιτικής για το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα, τα όποια γιατροσόφια εφαρμόζονται ή εφαρμοστούν στο μέλλον μπορούν ενδεχομένως να περιορίσουν τα συμπτώματα αλλά δεν μπορούν να εξαφανίσουν τα εγγενή αδιέξοδα του συστήματος.
Επιπλέον η όποια ενίσχυση της κρατικής παρέμβασης (την οποία δήθεν κατήργησε ο νεοφιλελευθερισμός) δεν αποσκοπεί να υπηρετήσει τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και των πλατιών λαϊκών στρωμάτων. Δεν είναι δυνατόν να υπάρξει πολιτική που να ενισχύει την κερδοφορία του κεφαλαίου ώστε να δουλεύει ομαλά ο καπιταλισμός και ταυτόχρονα να ικανοποιεί τις ανάγκες της μεγάλης πλειοψηφίας. Ανεξάρτητα από το ποιο είναι το μείγμα νεοφιλελευθερισμού και «κρατισμού» κάθε φορά, η ουσία της πολιτικής των κυβερνήσεων θα εξακολουθήσει να έχει σαν βασικό άξονα τον περιορισμό του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων και την αύξηση της εκμετάλλευσης σαν το μόνο «σίγουρο» μέσο ενίσχυσης της κερδοφορίας των καπιταλιστών.
Σε αντίθεση με τις υφέσεις των προηγούμενων χρόνων που περιορίζονταν συνήθως τοπικά, η σημερινή κρίση επεκτείνεται συνεχώς και απειλεί να βάλει σε ταυτόχρονη ύφεση όλες τις σημαντικές οικονομίες του πλανήτη. Δεν υπάρχουν «θωρακισμένες οικονομίες» όπως προσπαθούν να μας πείσουν ο Καραμανλής και ο Αλογοσκούφης ότι ισχύει δήθεν για την Ελλάδα. Από την άνοδο της τιμής του πετρελαίου και των άλλων αγαθών δεν είμαστε καθόλου «θωρακισμένοι». Η ακρίβεια και τα δανεικά κατατρώνε ήδη τα λαϊκά εισοδήματα ενώ η ελληνική οικονομία στηρίζεται στη στεγαστική φούσκα, στη διεθνή κερδοσκοπία, στην αλληλεξάρτησή της με την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια οικονομία. Όπως και διεθνώς, έτσι και στην Ελλάδα η αιτία των προβλημάτων βρίσκεται στο τυφλό κυνήγι του κέρδους και όχι σε κάποια «θεομηνία» που μας έρχεται δήθεν από κάποιο μακρινό «διεθνές περιβάλλον».
Ταξική διέξοδος
Τα προηγούμενα χρόνια όπου το καπιταλιστικό σύστημα έδειχνε ακμαίο, οι συνέπειες ήταν η διαρκής λιτότητα, οι εξοντωτικές εργασιακές σχέσεις, η επίθεση στο κοινωνικό κράτος, η καταστροφή του περιβάλλοντος… Όλα δείχνουν ότι η οικονομική κρίση βαθαίνει. Περνάει από το χρηματοπιστωτικό σύστημα στην πραγματική οικονομία απειλώντας με κλεισίματα επιχειρήσεων, με αύξηση των απολύσεων και της ανεργίας. Η επιθετικότητα των καπιταλιστών στα δικαιώματά μας θα κλιμακωθεί το επόμενο διάστημα σε μια προσπάθεια να μας φορτώσουν τις συνέπειες της κρίσης. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος να εξορθολογιστεί και να γίνει «ανθρώπινος» ο καπιταλισμός. Για την εργατική τάξη, τη νεολαία, τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα, η διέξοδος είναι μία: η κλιμάκωση των αγώνων για να εμποδίσουμε την καπιταλιστική βαρβαρότητα σήμερα, για να ανοίξουμε το δρόμο για τη σοσιαλιστική κοινωνία αύριο.
Μήτσος Γκορίτσας